Het is een fascinerend museum – een beetje luguber omdat een groot deel van de collectie echt is gebruikt. En vanwege de prominente gevangenen die er zaten is het ook een tijdmachine naar belangrijke gebeurtenissen uit de vaderlandse geschiedenis. Rijksmuseum de Gevangenpoort is vernieuwd en aangepast aan de wensen van de moderne museumbezoeker. Interactiever, met games en filmpjes, maar er is ook serieuze verdieping in de geschiedenis van onze rechtspraak. De slogan – Het Gevangenismuseum blijft je boeien – is geniaal. En er staat een heuse guillotine op de binnenplaats.
Door Piet Vernimmen
Net als andere musea was Museum De Gevangenpoort het afgelopen anderhalf jaar meer dicht dan open. De laatste langdurende sluiting was tijdens de renovatie van 2009-2010. In september 2010 opende Prins Willem Alexander het gerenoveerde gebouw. Op 18 juni 2021 viel demissionair onderwijs- en cultuurminister Ingrid van Engelshoven de eer te beurt om in de voormalige staatsgevangenis de nieuwe opstelling Vier eeuwen opsluiten, verhoren en straffen te openen. De nieuwe opstelling was voor de directie van het museum aanleiding de naam te wijzigen in Rijksmuseum De Gevangenpoort.
Pijnkelder en gijzelzolder
Een bezoek aan dat Rijksmuseum De Gevangenpoort bestaat uit twee onderdelen. In het ‘koude’ deel zitten onder andere de Ridderkamer waar ooit Cornelis de Witt gevangen zat, de pijnkelder, de gijzelzolder en de nog steeds stil-makende vijftiende-eeuwse gevangeniscellen, de zogenoemde gajolen. In dit deel waar museumgidsen de bezoekers rondleiden, is alles onveranderd.
Het ‘warme’ deel, vooral gevestigd in de voormalige Raadskamer, de Examineerkamer en de cipierswoning, heeft een museumopstelling. Deze opstelling is vernieuwd en aangepast aan de eisen van de tijd – en aan het verwachtingspatroon van de bezoekers.
Duimschroeven en een game
In de eerste ruimte, de voormalige slachtkelder, stelt een viertal personages in de vorm geprojecteerde silhouetten zich voor: een cipier, een rechter, een beul en een gevangene. Zij maken de bezoekers vervolgens in verschillende ruimtes duidelijk hoe opsluiten, verhoren en straffen in vroeger eeuwen in het werk ging. Filmpjes laten bezoekers nadenken over de actuele rechtspraak en die in het verleden. In de Raadskamer staat een game opgesteld, en je kunt elkaar de duimschroeven aandraaien. Kortom: een bezoek aan het museum is nu interactief en uitdagender.
Handboek Pracktijcke Criminele
Het is, tot slot, goed op te merken dat je in De Gevangenpoort alleen terechtkwam in afwachting van je straf, in ‘voorarrest’ dus. Rechters konden kiezen uit geldboetes, schandstraffen, verbanning, lijf- en doodstraffen. Bijzonder is het getoonde Handboek Pracktijcke Criminele uit 1660, omdat het een mooi inkijkje geeft in de rechtspraak bij valsemunterij, overspel, zelfdoding, brandstichting, diefstal, verkrachting en doodslag. Eeuwenlang heeft het boek een vaste plaats op de tafel van elke Hollandse rechtszaal.
Coornhert
In 1587 maakte de geleerde Dirck Volkertsz Coornhert, die hier ooit gevangen zat, al duidelijk dat lijf- en doodstraffen niet echt zinvol zijn. In plaats van de bestaande wrede straffen pleit hij ervoor veroordeelden te werk te stellen in werkhuizen. Dit houdt de misdadigers van de straat en levert de samenleving geld op. Zijn ideeën over menswaardiger straffen schrijft hij voor het eerst op in de Gevangenpoort, omringd door het gekrijs van gevangenen. Twintig jaar na zijn gevangenistijd verschijnt op basis van deze ideeën zijn boek Boeventucht. Toch verdwijnen die lijf- en doodstraffen pas in de negentiende eeuw. Daarna bestaan ‘passende straffen’ voornamelijk uit gevangenisstraf.